Σκάλα Τζαβέλαινας
«Εις τα ορεινά καταφύγια ,τα οποία αποτελούν την άμυναν των Σουλιωτών ,κατέρρευσεν η φιλαυτία του υπερηφάνου τούτου διοικητού .Μέρος των στρατευμάτων του ηττηθέν υπέστη μεγάλας απώλειας και διεσκορπίσθη ,ενώ το υπόλοιπον ηναγκάσθη να επιστρέψη κατησχυμένον εις τα Γιάννινα .Όσον εξηυτελίσθη το γόητρον αυτού ,άλλο τόσον ισχυροποιήθη το ηθικόν του γενναίου και άρπαγος σουλιώτικου λαού . »
Αυτά έγραψε ,κρίνοντας τις συγκρούσεις ,ο έκτακτος προβλεπτής της Λευκάδας ,στις 30 Μαϊου του ίδιου έτους ,αναφερόμενος στην οδυνηρή ήττα ,που υπέστη ο Αλή Πασάς στους ορεινούς όγκους του Σουλίου στις επιχειρήσεις του 1792 .Στις επιχειρήσεις κατά τις οποίες έλαμψε το άστρο της Μόσχως ,γυναίκας του Λάμπρου και μητέρας του Φώτο Τζαβέλλα.
Η Μόσχω ,που στο όνομά της προσωποποιούνται όλες οι τραχιές μορφές των γυναικών του Σουλίου .Αυτών που δεν υστερούσαν σε τίποτε από τους άνδρες στο πεδίο των μαχών και επί πλέον ήταν οι θεματοφύλακες της τιμής ,της οικογένειας ,της θρησκείας ,της παράδοσης ,της πατρίδας .
Τζαβέλλαινα ,που έδωσε το όνομά της στο πιο δύσβατο σημείο ,στις όχθες του ορεινού Αχέροντα ,του δρόμου που συνέδεε την πεδιάδα του Φαναρίου με τα χωριά του Σουλίου.
Οι απόψεις βέβαια διίστανται ,για την ονοματοθεσία ,αλλά ως κρατούσα θεωρώ αυτήν την οποία μου παρέθεσε ,σύμφωνα με την προφορική παράδοση ,ο μπάρμπα ? Σωτήρης Γκάτζιας (γέρων 95 ετών) από την Κορυφούλα .
Την Άνοιξη του 1791οι Σουλιώτες ,επωφελούμενοι από την απουσία του Αλή Πασά στο μέτωπο του Δουνάβεως ,εναντίον των Ρώσων (1790-1791) ,είχαν αρχίσει και πάλι επιδρομές εναντίον των χωριών του Μαργαριτίου και της Παραμυθιάς ,ως τα στενά της Πίνδου και έβλαπταν όχι μόνο τους εχθρούς των ,αλλά και τους φίλους των οπλαρχηγούς των Τζουμέρκων και του Βάλτου ,καθώς και μερικούς Αλβανούς μπέηδες .
Ενώ λοιπόν οι άνδρες έλλειπαν στις στρατιωτικές αποστολές ,στο Σούλι ,η Τζαβέλλαινα επικεφαλής των Σουλιωτισσών και όσων έχουν μείνει στα χωριά του Σουλίου προετοιμάζεται για την άμυνα .Οχυρώνει του χώρους και μεταφέρει πολεμοφόδια και τρόφιμα από την Πάργα και το Φανάρι ,ακολουθώντας την Διαδρομή ,Φανάρι ? Τσεκουράτες ? Μήλοι Σουλίου ? Κιάφα ? Σούλι .
Ανάμεσα στους Τσεκουράτες (σημερινό Τσεκούρι),και στους μύλους του Σουλίου ,η διαδρομή ακολουθεί την νότια όχθη του Αχέροντα ποταμού ,ο οπο
ίος διέρχεται ένα στενό φαράγγι βάθους εκατό και πλέον μέτρων .Στο σημείο εκείνο σταματούσε η εφοδιοπομπή γιατί ήταν αδύνατον τα φορτωμένα ζώα να περάσουν από το δύσβατο και κακοτράχαλο ,ακόμη και για άνθρωπο ,μονοπάτι .
Η Τζαβέλλαινα τέθηκε επικεφαλής ,για την λύση του προβλήματος ,την οποία κάλυψε και οικονομικά ,επιστατώντας την ίδια .Μέσα σε τεράστια καλάθια κατέβαιναν οι εργάτες και οι κτίστες ,μέχρι το βάθος του φαραγγιού ,καθώς και τα υλικά και τοποθετούσαν τις πέτρες ,δημιουργώντας έτσι πάνω στο κενό ,τα θεμέλι
α μιας πέτρινης κατασκευής ,πάνω στην οποία ,το μονοπάτι φάρδυνε και η προσπέλαση ήταν πλέον εύκολη στον μοναδικό δρόμο που συνέδεε το Σούλι με το Φανάρι .Ένα μονοπάτι που υπάρχει ακόμη μέχρι σήμερα.
Προς τιμήν του φυ
σικού και ηθικού αυτουργού ,το μέρος εκείνο ονομάστηκε « η σκάλα της Τζαβέλλαινας » .
Στο σημείο αυτό υπάρχει σήραγγα ,που έγινε γύρω στο 1960 ,απ?όπου θα περνούσε ο δρόμος που θα συνέδεε τα χωριά του Σουλίου με τον ενικό δρόμο Πρέβεζας ? Ηγουμενίτσας (γέφυρα Γλυκής) .Το εγχείρημα όμως σταμάτησε γιατί προτιμήθηκε η σημερινή σύνδεση .
Το άγριο τοπίο ,η ορεινή βλάστηση και ο ρους του Αχέροντα προσφέρονται για κάθε είδους περιδιάβαση και η πολιτεία θα πρέπει να κατασκευάσει και αυτόν τον οδικό άξονα προς τον ιερό χώρο του Σουλίου.